از شانگهای تا چابهار؛ همه راه&zwnjها از ایران می&zwnjگذرد - آناسی

معاون اول رییس جمهوری، ضمن پرداختن به موضوع های مهمی چون تروریسم، برجام و تحریم ها و موضوع یافتن سازو کار بانکی و پولی منطقه ای اهمیت بندر چابهار و اتصالات ریلی آن در جهت افغانستان و آسیای مرکزی را یادآور شد و از اعضای سازمان همکاری شانگهای برای همکاری در پروژه عظیم ریلی چابهار به زاهدان دعوت کرد.

واقعیت این است که موقعیت خاص ایران در امر ترانزیت بین المللی باعث شده است که توسعه بین المللی حمل و نقل از روینمودهای اساسی وزارت راه و شهرسازی دولت تدبیر و امید در برنامه های راهبردی باشد. بنابراین، سخنان دنیاگیری در اجلاس شانگهای را نیز باید به همین دلیل تفسیر کرد.

طی حدود 8 سال گذشته کوشش دولت های یازدهم و دوازدهم این بوده است که علاوه بر تعریف کریدورهای جدید برای توسعه حمل ونقل بین المللی و ترانزیت کالا و مسافر، زیرساخت های مورد احتیاج آن را در داخل کشور نیز تامین کند. اعضای سازمان همکاری شانگهای، با توجه به احتیاج مبرمشان به جهتهای تجاری ایران می توانند در دستیابی به اهداف مورد نظر دولت نقشی مهم داشته باشند.

سازمان شانگهای چیست و چرا برای ایران مهم است؟

سازمان همکاری شانگهای (Shanghai Cooperation Organization - SCO)، ابتدا با هدف مبارزه با تهدیدهای امنیتی جدید و با گردهمایی سران کشورهای روسیه، چین، قزاقستان، قرقیزستان و تاجیکستان در سال 1996 در شهر شانگهای تحت عنوان گروه شانگهای 5 پا به عرصه ظهور گذاشت. سپس با پذیرش عضویت ازبکستان در سال 2001 تعداد اعضای آن به 6 کشور رسید و نام آن نیز به سازمان همکاری شانگهای تغییر کرد.

در سال 2005 سه کشور ایران، هند و پاکستان به عنوان اعضای ناظر به این سازمان پیوستند. هند و پاکستان در سال 2017 به عضویت دائم آن درآمدند.

ایران در تاریخ 10 بهمن 1383 (2004) تقاضای عضویت خود را ارائه کرد و سند پیوستن به آن همراه پاکستان و هند به عنوان ناظر در اجلاس سران سازمان در شهر آستانه قزاقستان در تاریخ 14 و 15 تیر ماه 1384 امضاء شد.

سازمان شانگهای قبل از هرچیز در کنار سازمان هایی چون آسه آن، اکو، سارک و اوپک بخشی از فرایند همگرایی در آسیا است. ایران نیز به عنوان کشوری مهم در قاره آسیا بدون شک از این همگرایی منتفع خواهد شد، چنانچه اعضای سازمان شانگهای نیز از تعامل با ایران نفع خواهند برد.

برای نمونه حضور و مشارکت ایران در همکاری های امنیتی و سیاسی می تواند به تقویت امکان دستیابی به اهداف امنیتی سازمان شانگهای یاری کند. زیرا تجارب ایران در مبارزه با تروریسم، قاچاق و موارد امنیتی و همسایگی با کشورهای افغانستان و عراق برای سایر اعضای سازمان جذابیت دارد و مرز مشترک ایران و اسیای مرکزی نیز نگرانی های امنیتی مشترکی را موجب شده و به طور کلی امنیت پایدار در منطقه مستلزم حضور و همکاری جدی ایران در ترتیبات امنیتی حوزه جغرافیایی سازمان شانگهای است.

به علاوه، نباید فراموش کرد که در کنار مسائل امنیتی دو هدف اصلی و مهم دیگر این سازمان عبارت است از حذف محدودیت های تجاری و موانع و فواصل مالی و دیگری مقابله با یکجانبه گرایی در عرصه بین المللی. از یک طرف این اهداف امروزه با در نظر دریافت بلندپروازی های مالی چین از رنگ و لعاب بیشتری برخوردارند و از طرف دیگر هر دو هدف یاد شده برای ایران حائز اهمیت بسیاری است.

واقعیت این است که وسعت جغرافیایی و جمعیت قابل توجهی که در کشورهای عضو ساکن هستند چه از نظر ذخایر رو زمینی و زیر زمینی و چه به لحاظ بازار مصرف ظرفیت غیر قابل انکاری از نظر مالی برای اعضا به شمار می رود. محدوده جغرافیایی سازمان شانگهای حدود 60 میلیون کیلومتر مربع و جمعیتی آن حدود 3 میلیارد نفر است. یعنی حدود یک سوم مساحت و جمعیت دنیا را در بر گرفته است. افزایش تعداد اعضاء بر این وسعت جغرافیایی و جمعیتی خواهد اضافه نمود. اگر به تصویر فوق نگاهی بیاندازیم مشاهده می کنیم که با حضور اعضای ناظر، طرف های گفت وگو و میهمانان وسعت این سازمان باز هم گسترده تر خواهد شد.

بنابراین، ظرفیت مالی عظیمی در حوزه جغرافیایی ـ مالی برای ایران نهفته است و یکی از مهمترین راه های فعال کردن و استفاده از این ظرفیت عظیم توسعه زیرساخت های حمل و نقل (زمینی و دریایی) است. بنابراین، معاون اول رئیس جمهوری به درستی دست روی این مورد گذاشته است.

چرا چابهار مهم است؟

نگاهی به جغرافیای آسیا و خاورمیانه مبین منحصر به فرد بودن موقعیت ژئوپلیتیکی ایران است. ایران در بیشتر تقسیم بندی های سیاسی-جغرافیایی آسیا وجود دارد؛ عضوی از مجموعه کشورهای خاورمیانه است؛ یکی از اعضای کشورهای حوزه خلیج فارس است؛ از اعضای کشورهای حاشیه دریای خزر است و متصل به آسیای میانه است و همچنین بخشی از زیرمجموعه آسیای جنوب غربی به شمار می رود.

چنین موقعیت منحصر به فردی آن را به چهارراه مواصلاتی غرب و شرق از یک طرف و شمال و جنوب از طرف دیگر بدل نموده است. پایگاه اطلاع رسانی دولت تصویری دقیق از مهمترین عظیمراه های آسیا و نقش و صندلی ایران در آن ارائه نموده است:

عظیمراه 1 AH: عظیمراه 1 AH از توکیو ژاپن آغاز می­ گردد و پس از عبور از کشورهای چین، کـره جنوبی، کشورهای جنوب شرق آسیـا، هند، پاکستان، افغانستان و ایران تا غـرب ترکیه و شهرهای استانبول و ادیرنه ادامه می­ یابد و از مرز بلغارستان وارد عظیمراه E80 در شبکه عظیمراهی اروپا می­ گردد.

عظیمراه 8 AH : این عظیمراه به طول 4.817 کیلومتر از مرز بین روسیه و فنلاند آغاز شده و به بندر امام در ایران منتهی می­ گردد که هشتمین عظیمراه مهم از کل شبکه عظیمراهی آسیا به شمار می­ رود.

عظیمراه 70 AH: طول این عظیمراه 4.832 کیلومتر است و از مرز روسیه و اوکراین آغاز و به بندرعباس ختم می گردد.

عظیمراه 71 AH : این عظیمراه نیز به طول 426 کیلومتر از منطقه دلارام در افغانستان واقع در عظیمراه 1 AH آغاز می­ گردد و در منطقه دشتک استان قزوین واقع در عظیمراه 75 AH به سرانجام می­ رسد.

عظیمراه 72 AH : این عظیمراه طول 1.147 کیلومتر تهران را به بوشهر متصل می­ کند که با عظیمراه­ های 1 AH ،2 AH و 8 AH نیز هم مسیـر است.

عظیمراه 75 AH: عظیمراه دیگری است که تجن در ترکمنستان را به منطقه آزاد چابهار واقع در عظیمراه 5 AH به طول 1.871 کیلومتر متصل می نماید.

عظیمراه 78 AH: عشق آباد در ترکمنستان واقع در عظیمراه 5 AH نیز با پیمایش جهتی به طول 1.076 کیلومتر به شهر کرمان واقع در عظیمراه 2 AH در ایران می­ رسد و عظیمراه 78 AH را تشکیل می­ دهند.

عظیمراه 82 AH : طول این عظیمراه 1.261 کیلومتر است و از مـرز بین روسیـه و گرجستان آغاز می­ گردد و در شمال شهر خوی واقع در آذربایجان غربی در منطقه­ ای بنام ایواوغلی در عظیمراه 1 AH سرانجام می­ یابد.

عظیمراه های فوق در قالب کوریدورهای متفاوتی قرار گرفته و هر یک نقش و صندلی خاص خود را دارند. بعضی از آنها مانند کریدور شمال ـ جنوب و کریدور کتای دروازه ورود به آسیای میانه را شکل داده اند.

ایجاد کریدور شمال ـ جنوب ابتدا در سال 1995 و با همکاری هند، ایران و ترکمنستان کلید خورد، اما بعدها با پیوستن روسیه و 9 کشور دیگر شامل قزاقستان، قرقیزستان، تاجیکستان، ترکیه، اوکراین، بلاروس، آذربایجان و عمان بسیار گسترده شد و به وسیله شبکه ای وسیع از راه ها بخش های زیادی از آسیا و اروپا را به یکدیگر متصل می نماید.

طرح کوریدور بین المللی شمال ـ جنوب

همچنین، کریدور کتای، ایران، افغانستان، تاجیکستان و قرقیزستان را به یکدیگر وصل می نماید. این کریدور که در سال 2011 و به پیشنهاد افغانستان ایجاد شد، در نیمه دوم سال 98 در دو مرحله از جهت هند ـ چابهار ـ افغانستان و جهت بندرعباس ـ افغانستان ـ تاجیکستان با استفاده از سند کارنه تیر به صورت آزمایشی افتتاح شد.

نکته مهم در خصوص کریدور کتای این است که ترانزیت کالا در این کریدور بر اساس مواد کنوانسیون تیر (T.I.R) است. این کنوانسیون در سال 1959 زیر نظر شورای همکاری های مالی سازمان ملل متحد ایجاد شد. در سال 1975 تجدید و اکنون به نام کنوانسیون تیر 1975 شناخته می گردد.

گفتنی است که در حال حاضر 58 کشور به صورت فعال از این سیستم حمل و نقل بین المللی استفاده می نمایند. مهمترین ویژگی کنوانسیون تیر عبور کالا از کشورهای مابین مبدأ و مقصد بدون تشریفات گمرکی است که نقش مهمی در کاهش زمان و هزینه حمل و نقل دارد.

باتوجه به آنچه گفته شد می توان درک کرد که چرا دنیاگیری از اعضای سازمان شانگهای برای همکاری در پروژه ریلی چابهار به زاهدان دعوت نموده است. چابهار بندری است که در صندلی ارتباطی ایران در منطقه و به ویژه در کریدور شمال-جنوب و همچنین کریدور کتای نقشی کلیدی دارد.

این بندر به طور مستقیم یا غیرمستقیم در جهت چندین شاه راه بین المللی واقع شده و قابلیت تبدیل شدن به یکی از راهبردی ترین موقعیت های ترانزیتی را دارد و به همین خاطر از آن به عنوان دروازه عظیم به کشورهای محصور افغانستان و کشورهای آسیای میانه یاد می گردد.

این بندر مستعد اتصال مراکز تجاری در جنوب آسیا (هند)، خلیج فارس (دوبی) و آسیای میانه و افغانستان است. این بندر 950 کیلومتر با مرز افغانستان و یک هزار و 827 کیلومتر با سرخس در مرز ترکمنستان فاصله دارد.

در مقایسه با بندر گوادر یکی از نقاط قوت چابهار این است که دسترسی به کشورهای آسیای میانه مانند ترکمنستان، ازبکستان و غیره را بدون عبور از خاک نا امن افغانستان هم برای چین و هم برای هند فراهم می نماید. از این رو هرچند چین به سرمایه گذاری در گوادر اقدام نموده است اما به نظر می رسد چابهار جذابیت های خاص خود را دارد.

کالاهای هند به وسیله راه مبادلاتی چابهار، بم، زرنگ دلارام به شاه راه شمال-جنوب افغانستان انتقال و از آنجا در سراسر افغانستان توزیع می گردد.

تکمیل راه آهن چابهار زاهدان و اتصال آن به راه آهن مشهد جهت امن تری برای دسترسی به آسیای میانه به وسیله ترکمنستان است.

کاهش هزینه و کوتاهی زمان مبادلات تجاری و حمل و نقل کالا بین کشورهای عضو و ناظر سازمان شانگهای به ویژه برای دو ابراقتصاد آسیا یعنی چین و هند، انگیزه های لازم برای توسعه زیرساخت های ارتباطی، در قالب کریدورهای یاد شده را فراهم می نماید.

به علاوه، ایران یکی از کشورهای اصلی دنیا از نظر ذخایر نفت و گاز است و با دارا بودن جمعیتی بالای 80 میلیون نفر از عظیمترین کشورهای منطقه به شمار می رود. از این نظر ایران نیز در کنار موقعیت منحصر به فرد ژئو پلیتیکی دارای یک موقعیت ژئو اکونومیک با پتانسیل های عظیم مالی است و می تواند در افزایش قدرت و تأثیرگذاری سازمان شانگهای نقش بسزایی ایفا نماید.