ابومخنف؛ کهن ترین مقتلی که روایت گر حادثه کربلاست - آناسی

نخستین مقتل حسینی که گزارش جامع از زمینه ها و حادثه کربلا در آن روایت شده، از آن ابومخنف لوط بن یحیی بن سعید بن مخنف ازدی غامدی (م157 ه.ق) است که تقریبا اختلافی میان تاریخ پژوهان به چشم نمی خورد، هرچند بعضی از ابوالقاسم اصبغ بن نباته تمیمی نام برده اند که از یاران امیرمومنان بوده و پس از عمری دراز در حوالی سال 100ه.ق وفات نموده است.

هرچند از مقتل ابی مخنف نیز جز در تاریخ الامم و الملوک محمدبن جریر طبری (م310ه.ق) یعنی بزرگترین مورخ ایرانی تاریخ اسلام، نمی توان نشانی یافت. طبری در مجموع در جلد پنجم تاریخ خویش 125 روایت درباره تاریخ کربلا گزارش نموده که از این تعداد، 100 روایت را به صورت مستقیم و البته با واسطه هایی از ابی مخنف نقل نموده است. بسیاری از راویان اصلی واقعه عاشورا، شاهدان عینی و حاضر در میدان کربلا بوده اند و آنچه از منابع مختلف به دست ما رسیده از ارزش تاریخی بسیار برخوردار است.

معین تاریخ دقیق و نام کسی که نخستین بار به ثبت و تدوین واقعه عاشورا پرداخته، سخت است زیرا نزدیک به 14 سده از آن تاریخ گذشته است. با این حال، می توان با دقت در منابع و آنالیز گزارش ها و اخبار برجای مانده تا حدودی به حقیقت نزدیک شد. منابع قابل اعتماد تقریباً اتفاق دارند که برای نخستین بار در اوایل سده دوم هجری، ابومخنف لوط بن یحیی بن سعیدبن مخنف بن سلیم ازدی کوفی (م 158 ه) گزارش های مربوط به واقعه کربلا را در کتابی که آن را مقتل الحسین علیه السلام نامید، گردآورد.

شواهد تاریخی نشان می دهد که ابومخنف کتاب مقتل خود را در حدود دهه سوم از سده دوم هجری تألیف نموده است زیرا هنگامی که وی در این کتاب به خبر ورود مسلم بن عقیل به کوفه و اقامت او در خانه مختار بن ابی عبید ثقفی اشاره می کند، چنین می افزاید: خانه ای که امروز به خانه مسلم بن مسیب شهرت دارد از این اشاره ابومخنف می توان دریافت که هنگامی که او مشغول تألیف کتاب مقتل بوده، خانه مذکور به مسلم بن مسیب تعلق داشته و بنا بر روایت طبری مسلم تا سال 128 هجری قمری زنده بوده است. از این رو، می توان با ظن قریب به یقین گفت که کتاب مقتل الحسین در سال های پایانی دهه سوم سده دوم هجری، یعنی بین سال های 127 تا 130 که دوره ضعف امویان و مقارن با شروع دعوت عباسیان است، تدوین شده است.

به گفته بعضی از مورخان دور از نظر نیست که این تألیف از سوی امام یا داعیان عباسی به ابومخنف پیشنهاد شده باشد تا از این گزارش های هولناک تاریخی که لکه ننگی بر دامان خاندان اموی بوده، در تبلیغ و پیشبرد نهضت خود بر ضد امویان و سقوط آنان بهره گیرند، چنان که عملاً نیز چنین کردند و به نوشته مورخان، یکی از دلایل سقوط امویان، نهضت سیدالشهدا (ع) و فاجعه دردناک کربلا بود اما عباسیان پس از پیروزی و جلوس برمسند خلافت، به رغم آن که نهایت بهره برداری را از حقانیت و مظلومیت اهل بیت (ع) نموده بودند، خود از همان شروع در برابر علویان ایستادند و در سرکوب آنان فجایعی مرتکب شدند که به گفته یکی از شعرا ده چندان آن بود که امویان نموده بودند.

اگر کتاب ابومخنف برجای مانده و به دست ما رسیده بود، با اطمینان خاطر بسیاری می توانستیم آن را معتبرترین تاریخ واقعه کربلا بخوانیم، اما متأسفانه این کتاب در دسترس نیست حتی کتاب مقتل الحسین کلبی نیز که بر اساس کتاب و روایات ابومخنف و عوانه بن الحکم تدوین شده بوده، بر جای نمانده است. بنابراین، قدیمی ترین و شاید معتبرترین تاریخی که حاوی گزارش های مربوط به این واقعه است تاریخ الرسل و الملوک ابوجعفر محمد بن جریرطبری (م 310 ه) است. هرچند طبری کتابی مستقل در باب این واقعه تألیف ننموده، ولی اخبار و گزارش های هشام کلبی را در ذیل حوادث سال های 60 و 61 آورده است. با دقت در عبارات طبری آشکار می گردد که وی این اخبار را از کتابی که در اختیار داشته، نقل نموده است و بر پایه قرائنی می توان دریافت که کتاب های هشام کلبی تا سده های بعد، مثلاً تا سده هفتم هجری، موجود بوده است.

قدیمی ترین متن تاریخی که پس از طبری گزارش های حادثه عاشورا را بی واسطه از کتاب هشام کلبی نقل نموده است، کتاب الارشاد شیخ مفید (م 413 ه) است. شیخ مفید خود در این کتاب تصریح می کند که اخبار مربوط به این واقعه را از روایات کلبی نقل نموده است. پس از شیخ مفید باید از سبط ابن جوزی (م 654 ه) یاد کرد که وی نیز به تصریح خود، در کتاب تذکره الامه بخصائص الائمه اخبار کربلا را از هشام کلبی روایت و تحریر نموده است.

بعضی از مورخان بر این باورند که توجه به دو نکته، اعتماد ما به اعتبار این گزارش ها و این منابع را افزایش می دهد: نخست، تصریح این مورخان به نقل از متن کتاب مقتل الحسین هشام کلبی؛ و دیگر آن که با مقایسه و تطبیق متن گزارش هایی که طبری، شیخ مفید و سبط ابن جوزی از هشام نقل نموده اند درمی یابیم که متن این گزارش ها نهایت تشابه و همانندی را باهم دارند؛ گویی هر سه نفر این اخبار را از یک متن اخذ و رونویسی نموده اند. بدین دو نکته باید نکته مهم دیگری را هم اضافه نمود و آن این که طبری و سبط ابن جوزی از اهل تسنن به شمار می آیند و شیخ مفید از بزرگان شیعه امامیه است. تشابه و هم خوانی این سه متن اهمیت بیشتری می یابد و به میزان اطمینان و اعتماد خواننده در اعتبار و صحت گزارش های ارائه شده در آن ها می افزاید.

روایت ابومخنف از شهادت امام حسین(ع)

ابومخنف نوشته است: حجاج از عبدالله بن عمار بن عبد یغوث بارقی نقل کرد: عبدالله بن عمار را به دلیل حضور در قتل حسین سرزنش نمودند. او گفت: با نیزه به حسین حمله نموده و به او رسیدم. به خدا سوگند اگر می خواتسم او را نیزه می زدم ولی در نزدیکی او منصرف شدم و گفتم چرا من عهده دار قتل او شوم، دیگری او را خواهد کشت؟ پیادگان از راست و چپ به حسین حمله کردند و او نیز به آنان حمله نموده و آن ها را متفرق و پراکنده نمود. حسین در این هنگام لباسی از خز به تن و عمامه بر سر داشت. راوی گفت: به خدا سوگند هرگز دل شکسته ای را ندیده ام که پسر، اهل بیت و یارانش کشته شده باشد و او این گونه محکم، بدون ترس، با آرامش خاطر و با جرات باشد. سوگند به خدا تا کنون هیچ کس را مانند او ندیده ام.

پیادگان همچون بز ماده ای که گرگ به آن ها حمله نموده است از راست و چپ او عقب می نشستند. راوی گفت: به خدا سوگند او در چنین وضعی بود که خواهرش زینب، دختر فاطمه در حالی که به نظر می آمد گوشواره های او میان گوش و گردنش آویخته است، بیرون آمد و می گفت: ای کاش آسمان به زمین می آمد! عمربن سعد به حسین نزدیک شده بود. زینب گفت: ای عمربن سعد، اباعبدالله را می کشند و تو نگاه می کنی! راوی گفت: من می دیدم قطرات اشک بر گونه ها و ریش عمربن سعد جاری بود و از زینب و حسین روی برگرداند.

ابومخنف گفت: صقعب بن زهیر از حمید بن مسلم نقل کرد: حسین در آن هنگام لباسی از خز به تن داشت و معمم بود و خضاب نموده بود. راوی گفت: قبل از مرگ بر پاهای خود یاستاده و همچون سوارکاری شجاع حمله نموده و می جنگید شنیدم که می گفت: آیا برای کشتن من عجله دارید! سوگند به خدا بعد از این هیچ یک از کشتارهای شما به اندازه کشته شدن من خداوند را خشمگین نخواهد کرد، به خدا سوگند امیدوار و مطمئن هستم که خدا مرا به دلیل سستی شما در دین گرامی داشته و به گونه ای که نخواهید فهمید انتقام مرا بگیرد. سوگند به خدا بدانید وقتی مرا کشتید خدا شما را با یکدیگر به نزاع انداخته و خونتان ریخته و با این نیز راضی نمی گردد و عذاب دردناک شما را افرون می کند.

راوی گفت: حسین مدت زیادی از روز زنده بود. اگر دشمن می خواست می توانست او را بکشد اما بعضی از سپاه کوفه از این کار پرهیز نموده و مایل بود شخص دیگر او را بکشد. شمر بر آنان فریاد زد: وای بر شما چرا این مرد را نگاه می کنید؟ او را بکشید، مادرتان به عزایتان بنشیند! پس از همه سو به او حمله کردند. زرعه بن شریک تمیمی ضربه ای به قسمت چپ او زد: و ضربه دیگری بر شانه اش خورد و در حالی که حسین خسته و کوفته شده بود بازگشتند. در این حال سنان بن انس بن عمرو نخعی با ضربه نیزه ای او را به زمین انداخت. سپس به خولی بن یزید اصبحی گفت: سر او را جدا کن. او می خواست این کار را انجام دهد که لرزه بر اندامش افتاد، سنان بن انس به او گفت: خدا بازوهایت را شکسته و دستانت را قطع کند، و خود به سوی حسین رفته و سر او را جدا کرد و به خولی بن یزید سپرد.