آشنایی با ساز دوزله - آناسی

خبرنگاران آنلاین: صاحب نظران معتقدند که سازهای بادی از اولین آلات موسیقی مورد استفاده بشر بودند و انسان های اولیه با دمیدن در اشیایی مانند شاخ حیوانات، لوله های نباتی، صدف های دریایی و … صداهایی را فراوری می کردند.

دونای چنان که از نامش پیداست، نای مضاعف است. فارابی از این ساز با نام های دیانی و دوآهنگ یاد می نماید. در کتاب فرهنگ سازها آمده که دیانی به مرور زمان به دویانی و دونی و نی جفتی تغییر نام داده است. در گذشته این ساز با نام چنجیق یا موسیکار خطایی شناخته می شد.

دونای را در مناطق کردنشین با نام دوزله می شناسند، چرا که مردمان این مناطق دوزبانه این ساز را از ساقه گیاهی به نام زله که شبیه نی است و در کنار رودخانه ها می روید، می سازند.

شکل ساز

این ساز از دو لوله مسی (یا نئی) که به موازات هم بسته و محکم شده اند، تشکیل شده است. بعضی از دوزله ها از جنس پرِ دال (نوعی پرنده شبیه به عقاب) یا استخوان قلم پرندگان دیگر ساخته می گردد. هر کدام از لوله ها دارای قمیشی یک زبانه و مستقل از یکدیگر هستند.

قمیش یا زبانه قطعه ای که در بعضی از سازهای بادی مانند سرنا، ابوا، فاگوت، کلارینت و ساکسوفون بکار می رود و آلت اصلی فراوری صدا در این گونه سازهاست.

این قطعه از ساقهٔ گیاه قمیش یا مواد مصنوعی ساخته می گردد و زبانه سازهای قابل کوک نیز فلزی است.

در طول هر لوله شش سوراخ وجود دارد. سوراخ ها در طول دو لوله در کنار هم قرار می گیرند و انتهای پایینی لوله ها باز است. دوزله در طول های مختلفی ساخته می گردد که کوچک ترین آن حدود 22 سانتی متر است و قطری حدود 2 سانتی متر دارد.

آثار تاریخی

در آثار باقیمانده از ایران باستان، نقشی از یک نوازنده آشوری به یادگار مانده که سرگرم نواختن دونایی شبیه دونای مصری و یونانی است. همچنین در کنار قبر یکی از فراعنه مصر باستان دو زن نوازنده مربوط به هجده قرن قبل از میلاد مسیح که یکی از آنها درحال نوازندگی دونی است، دیده می شوند.

در جام های نقره ای به جا مانده از دوران ساسانیان نیز نقش سازی به نام ارغنون که به شیوه نی ابنان نواخته می گردد، دیده می گردد.

در سده پنجم هجری، سازی به نام مرصول در مصر رواج داشته که احتمالاً همان دونای بوده است.

دونای در دوران پس از اسلام مقبولیتی فراوان یافت و آن را باقطعات طلا و نقره و منگوله های گلابتون تزیین می کردند.

ابن خردادبه اولین فردی بوده که از این ساز نامی به میان آورده است. از وی نقل شده که ایرانیان نی را با عود و دونای را با تنبور می نواخته اند. فارابی در کتاب موسیقی کبیر از نظر چسبیده یا جدا بودن نی ها، انواع مختلفی از این ساز را با نام های مزمار مزدوج، مزمارین، مزمار المثنی، دونای بادیانی و مقرونه معرفی نموده است.

زماره و مورلی در هندوستان، ارقول در مصر، زمر درتونس و مراکش، تسامبونا در یونان، ستاره در پاکستان مزامیر در ازبکستان و کش نای در ترکیه سازهای شبیه دوزله هستند که با تفاوت هایی در طول و شکل کاربرد دارند.

در بعضی از انواع دونای تنها یکی از لوله ها سوراخ دارد و لوله دیگر فقط صدای ثابت فراوری می نماید که به این لوله زیادات می گویند. نی ابنان اسکاتلندی ها نیز از همین نوع است.

دونای در استان های ایران

دونای در نواحی مختلف ایران در اندازه و اشکال مختلفی دیده می گردد که قدیمی ترین شکل آن را می توان در نواحی کردستان و آذربایجان غربی مشاهده کرد.

این ساز درنواحی مختلف ایران به نام های دونی(بلوچستان)، دونای، جفتی، دوآهنگ و دوزله(هرمزگان، کرمانشاه، کردستان و ایلام) و قشمه (خراسان) شناخته می گردد.

در خراسان قشمه در سه نوع پنج سوراخ، شش سوراخ و هفت سوراخ وجود دارد که هیچ کدام سوراخ پشتی ندارند.

از نوازندگان زبردست این ساز می توان به علی آبشوری، رمضان عزیزی و خان محمد در خراسان، قنبر راستگو در هرمزگان و مراد نهاوندی و علیدوست فلاحتی در ایلام اشاره نمود.