صنایع دستی چوبی؛ ناگفته هایی از صنایع دستی کهن منطقه کرمانشاه (بخش اول) - آناسی

تاریخچه صنایع دستی چوبی

استفاده از صنعت دستی چوب با توجه به نقش عمده آن در بهبود سرنوشت انسان ها بسیار اهمیت داشته و دارد. سابقه صنایع دستی چوبی، با توجه به احتیاج اولیه انسان برای استفاده از مواد اولیه موجود به زندگی اولیه انسان برمی گردد. انسان برای داشتن زندگی بهتر توانست از محیط خود یاری بگیرد و از چوب برای ساخت ابزارآلاتی برای برطرف احتیاجهای خود استفاده کند.

طبق مستندات تاریخی، زمانی که اروپا در دوران یخبندان بوده، کشور ایران مملو از درختان سرسبز بوده است. در زمان هخامنشیان، جنگل های وسیعی در ایران وجود داشته و فقط به منطقه ها شمالی ایران محدود نبوده است؛ جغرافی دانان به جنگل های وسیع ایران در سیستان و بلوچستان و جنگل های سایر نواحی جنوبی ایران اشاره نموده اند. متاسفانه به دلیل قطع بی رویه، آتش سوزی های پی درپی و کمبود بارش باران، روزبه روز از حجم جنگل های ایران کاسته شده است.

با این حال در منطقه ها کوهستانی زاگرس به دلیل وجود دره های پرآب، باران های فراوان و دشت های وسیع با جویبارهای پرآب، زمینه رشد چوب های مختلف مانند توت، گردو، بلوط، ارجن، کیکو، راش، چنار، بید و... فراهم بود. بنابراین مواد اولیه مناسبی در اختیار هنرمندان خوش ذوق و خلاق بوده تا بتوانند آثار ارزشمند بسیاری با آن ها خلق نمایند.

بی تردید ایجاد نقوش روی کارهای چوبی و خلق آثار ارزشمند هنری، در گذشته های دور ابتدا با سنگ های تیز و پس از کشف آهن با استفاده از فلز اجرا شده و به همین منوال رشد و توسعه صنعت، تاثیر بسزایی در فراوریات بهتر با زمان کمتر و حجم انبوه تر داشته و دارد.

آثار چوبی به دست آمده از فسا در استان فارس، مربوط به پنج هزار سال پیش است. استفاده از چوب برای ساخت خانه مربوط به 4200 سال پیش از میلاد مسیح است. بعلاوه استفاده از چوب برای کشاورزی، خانه سازی و... متداول بوده است.

در دوره سلجوقیان استفاده از چوب و کنده کاری به شکل وسیعی مرسوم بوده است. دو لنگه در ساخته و منبت کاری شده در قرن 19 که در موزه متروپولیتن نگهداری می گردد، نمونه های از در چوبی با ارزش است. علاوه بر این، آثار به جای مانده از طاق بستان، پاسارگاد، تخت جمشید و قلعه ها و بناهای تاریخی با نقوش زیبا و هنرمندانه، جزو اسناد تاریخی کشور است. ستون ها و سرستون هایی با کنده کاری های شکیل و هنری روی سنگ که تا به امروز موجود است، اسناد تاریخی هستند که روی چوب نیز اجرا شده اند؛ چراکه شکل پذیری چوب بسیار ساده تر است.

مقاومت چوب در مقابل عوامل طبیعی مانند باد، باران، گرما و رطوبت بسیار کمتر از سنگ است. به همین خاطر بسیاری از آثار ارزشمند کنده کاری شده چوبی قدیمی به دست ما نرسیده و نشانه های کمتری از آن داریم. با این وجود، نوع کالاهای صنایع دستی چوبی کهن به جای مانده در اعصار نو، بی شک اسناد و مدارک معتبری است از پیشینه این هنر ارزشی که در این مقاله به نمونه هایی از آن ها اشاره می گردد. اگر این نمونه ها ثبت و ضبط نشوند، بی گمان ارتباط ما حتی با کارهای چوبی چند صد سال پیش نیز قطع خواهد شد.

به هر جهت، با توجه یه شکل پذیری آسان چوب، هنرمندان از این مصالح آثار زیبایی خلق نموده اند که جنبه کاربردی و تزیینی داشته است. نکته مهم این است که بیشتر صنعتگران چوب با استفاده از روش کنده کاری و به صورت منبت، مشبک و معرق انجام داده اند که هر یک از این روش ها اصول کار معین و تعریف شده ای دارند که احتیاج به تجربه و تخصص کافی دارد.

ابزار کار صنایع چوبی

ابزار کار برای ساخت صنایع دستی چوبی با توجه به گذشت زمان و محیط، متفاوت بوده است. در گذشته های کهن برای ساخت فراوریات صنایع دستی چوبی از ابزار ابتدایی نظیر تیشه، تبر و مغارهای مختلف استفاده می شده است. آهنگران محلی این ابزار را با نظارت سفارش دهنده می ساخته اند. با این وصف، از زمان عصر حجر تا عصر آهن و تا به امروز، ابزار کار متفاوتی برای این هنر - صنعت به کار گرفته شده است.

در سری مقالات صنایع دستی کهن منطقه کرمانشاه، به معرفی بعضی از آثار هنری و دستی کهن این خطه می پردازیم. در این مقالات کوشش می گردد گوشه و چکیده ای از این هنرها که تا حدودی نیز در حال منسوخ شدن است، با پایبندی به لفظ به کار گرفته شده محلی معرفی گردد. هدف این مقالات معرفی هنرهای کمتر شناخته شده و کهن است. در ادامه با نمونه هایی از صنایع دستی چوبی کهن منطقه کرمانشاه آشنا خواهید شد.

چوب تایو

بعضی از آثار چوبی قدیمی به دلیل عجین شدن با اعتقادات مردم، تا به امروز حفظ شده اند. از میان آن ها می توان به چوب تایو اشاره نمود. این چوب را به گردن گوسفند و سایر احشام آویزان می نمایند. روی چوب را با نقش های هندسی و سنتی و بعلاوه کنگره هایی تزیین می نمایند. چوب تایو بوی خاصی داشته و اعتقاد مردم بر این بوده است که این بو اثر میکروب زدایی دارد. علاوه بر این، برای جلوگیری از چشم نظر و ورود امراض به داخل گله از این چوب استفاده می شده است.

چوپانان برای ساخت آن، با دقت و ذوق بسیار، نقش هایی کنگره ای شبیه به نقوش روی گلیم روی چوب و دور آن ایجاد می کردند و آن را با پشم یا مو، به گردن یا میان شاخ های بز، یا گردن گوسفندی که بیشتر دوست داشتند - مثل قوچ که سنبل گله است - آویزان می کردند. به اعتقاد آن ها این نوع هنر دستی یک نوع محافظت از احشام است. از قدیم تا به امروز، این باور در بین عشایر استان کرمانشاه وجود دارد.

این قطعه چوبِ منبت شده، علاوه بر احشام برای سایر اموال نیز استفاده می گردد. ابزار کار این صنعت دستی، چاقو و مغارهای ریز است.

گوچان (عصا)

گوچان عصایی است که قسمت دسته آن به میزان ای که دست در آن جای گیرد خمیده است و قوس دارد. معمولا برای اینکه خوش دست تر و در هنگام ضربه، تاثیرگذارتر باشد، قسمت پشت آن کمی تاب دارد. این عصای قدیمی جزو ابتدایی ترین صنایع دستی کرمانشاه است که به زبان کردی کلهری کرمانشاه، گوچان نام دارد. گوچان در میزان های کوچک، میانه و بزرگ، بسته به قد شخصی که از آن استفاده می نماید، ساخته می گردد.

برای ساخت گوچان، زمانی که چوب تر است، آن را کمی حرارت می دهند و با استفاده از گیره های چوبی نصب شده در زمین، سر آن را خم می نمایند. سپس آن را می بندند تا خشک گردد و شکل بگیرد. معمولا در قسمت دسته آن کنده کاری هایی ایجاد می نمایند. برترین نوع گوچان از جنس چوب ارجن است.

هنر دستی آن بیشتر به خاطر کنده کاری های سر عصا است که پس از خشک شدن کامل با یاری ابزاری مانند چاقو، مغار، تیشه انجام می گردد. افراد با تجربه و خوش ذوق، با دقت و ظرافت تمام روی آن را منبت کاری و خراطی می نمایند.

گوچان در قدیم کاربرد و استفاده های بیشتری نسبت به امروز داشت. این هنر دستی در بین عشایر رونق بیشتر داشته و امروزه برای دست افراد مسن استفاده فراوان دارد.

هنرمندان زیادی در این زمینه کارهای خوبی با استفاده از ابزارآلات فلزی برقی فراوری می نمایند. از دیگر کاربردهای گوچان این است که هنگام گرفتن گوسفند یا سایر احشام از انحنای سر آن برای قلاب کردن پا و گردن آن ها استفاده می کردند. گوچان شاید از واژه چوگان گرفته شده باشد.

هِلِه کت (چکش چوبی)

هِلِه کت از صنایع دستی منطقه غرب است که معمولا از قطعه ای چوب بلوط، ارجن یا توت ساخته می گردد که از چوب های سفت وسخت این منطقه است. برای ساخت این چکش چوبی، ابتدا چوب را از جنگل اطراف بریده و سپس کنده کاری های زیبایی (منبت) با الهام از طرح ها و نقش های سنتی، روی دسته و سر آن ایجاد می گردد. ابزار کار چاقو، مغار، تیشه و اسکنه است. معمولا هله کت را از شاخه درخت به نحوری انتخاب می نموده اند که دسته و سر آن یک پارچه و متصل باشد و با کمترین تغییرات شاخه از تنه فرم داده می شده تا دسته چکش چوبی باشد. این نوع هنر دستی بیشتر برای کوبیدن میخ های سیاه چادر استفاده می شده است.

نوع دیگری از این هنر چوبی وجود دارد که کمی کوچک تر و ظریف تر است و زنان در هنگام کار از آن استفاده می کردند. مردان ایل در اوقات فراغت خود این چکش را می ساختند. این صنعت دستی یکی از هنرهای چوبی اصیل است که سابقه ای چندهزار ساله دارد.

میه کت (چکش چوبی)

میه کت تقریبا به شکل هله کت است و به همان شکل ساخته و پرداخته می گردد. اما کمی بزرگ تر است و از آن برای کوبیدن میخ احشام و سیاه چادر استفاده می گردد. چون دسته آن بزرگ تر است، قدرت زیادی را می طلبد و معمولا برای کار مردان ساخته می گردد. کنده کاری روی آن نیز با دقت و حوصله خاصی به شکل هله کت و با ابزار مشابه انجام می گردد.

چله

چله، چوب گردی از چوب های محلی است که یک و نیم متر طول و حدود 10 تا 15 سانتی متر قطر دارد. سر آن با استفاده از آتش و سیخ هایی که داغ می نمایند شیاری ظریف با نقش های هندسی ایجاد می گردد. اره، تیشه، و چاقو، ابزار کار برای ساخت چله هستند.

چله کار بالا و پایین بردن قسمت جلوی سیاه چادر در سرما و گرما را انجام می دهد. معمولا وقتی هوا سرد است، جلوی سیاه چادر را پایین می آورند تا کپ گردد و سرما به داخل نفوذ نکند. در مواقعی که هوا گرم می گردد نیز، آن را بالا می برند تا باد جریان داشته باشد.

این ابزار کاربردی سیاه چادر همیشه در دید قرار گرفته است. به همین خاطر افراد با تجربه و اهل ذوق، روی سر و تنه آن با استفاده از ابزار این کار کنده کاری هایی انجام می دهند.

سابقه این نوع کار چوبی، هم زمان با بافت سیاه چادر است و از ملزومات آن به شمار می آید.

دی لک (پل سیاه چادر)

دی لک یا دیلک چوبی، از متعلقات پل سیاه چادر عشایر منطقه است که کنده کاری های ظریف و زیبایی روی آن از طریق مردان، کارگران یا بزرگان ایل از طریق مغار، اره، چاقو، تیشه، اسکنه یا با داغ کردن میله های فلزی انجام می گردد. نقوش این صنعت چوبی بیشتر الهام گرفته از نقوش سایر آثار چوبی و دست بافت ها (نظیر گلیم) است که بیشتر شامل نقش های هندسی، سنتی، محلی و اساطیری است. این نقش ها بی تاثیر از سایر نقوش گلیم، مچ بند و دستبند نیست. بیشتر نقوش هندسی به صورت ضربدری است. ابعاد دی لک به میزان دو متر در 25 سانتی متر است که ستون از وسط آن عبور می نماید و کار پل در سیاه چادر را انجام می دهد.

در ایجاد نقوش کنده کاری برای دی لکِ سیاه چادرهای بزرگان ایل، دقت و ظرافت بیشتری به کار گرفته می گردد که طرح های آن بسیار زیبا و مجذوب کننده است. تاریخچه این کار نیز هم زمان با ساخت سیاه چادر است.

سیون (ستون سیاه چادر)

سیون همان ستون سیاه چادر است؛ قطعه چوب گردی که کارهای ظریف و کنده کاری های بسیار زیبا با استفاده از اره، چاقو، تیشه و مغار از طریق مردان روی آن انجام می گردد؛ به صورتی که با طرح دی لک و دیگر اجزای سیاه چادر هم خوانی داشته باشد. در اینجا نیز کنده کاری (منبت) بیشتر شامل خطوط هندسی است. این کنده کاری ها معمولا در سیاه چادر افراد بزرگ ایل انجام می گردد. سیون (ستون سیاه چادر) بر حسب ضرورت سقف سیاه چادر باید به میزان ککافی بلند باشد و در حمل و نقل نیز مسئله ای ایجاد نکند. معمولا ستون را دو قسمتی درست می نمایند و برای اتصال دو قسمت آن، علاوه بر کام و زبانه چوب، با استفاده از موی بز که محکم است به طریقه ظریف و هنری دور کام و زبانه را می بندند تا در باد و بوران ستون از بین نرود. به این دو قسمت ستون سره و بنه می گویند.

سیون چون در معرض دید افراد سیاه چادر است، نقوش روی آن بسیار اهمیت دارد. علاوه بر این مردان ایل از لحاظ روحی و روانی برای ستون سیاه چادر اهمیت بسیاری قائل هستند. به همین منظور این کار را به نجار و افراد صاحب ذوق می دهند تا علاوه بر ایجاد نقوش هنری ظریف روی آن، به صورتی انجام گردد که طرح باعث نگردد از مقاومت ستون کاسته گردد. به همین خاطر کار کنده کاری روی آن دقت زیادی لازم دارد و کار افراد بی تجربه نیست. این کار کاملا تخصصی بوده و احتیاج به مهارت خاص دارد. معمولا افراد بزرگ ایل، افراد صاحب ذوق و هنرمندی برای انجام این کارها همراه خود دارند که به آن ها خراط می گویند. تاریخچه این نوع کار چوبی نیز به تاریخ استفاده از سیاه چادر برمی گردد.

در این بخش از مقاله های صنایع دستی کهن کرمانشاه، با انواعی از صنایع دستی کهن چوبی کرمانشاه آشنا شدیم. در بخش بعدی این مقاله نیز به معرفی آثار چوبی سنتی دیگری خواهیم پرداخت. خبرنگاران مشتاقانه منتظر دریافت پیشنهادها و نقدها شما خوانندگان عزیز در رابطه با این سری مقالات است. بعلاوه اگر از این صنایع دستی کهن و اصیل، تصاویر مناسبی دارید، آن را با خبرنگاران به اشتراک بگذارید.